انتقاد از سکوت فرهنگستان زبان درباره شجریان - وبلاگ به آبادی

به گزارش وبلاگ به آبادی، حسین معصومی همدانی می گوید صدای محمدرضا شجریان در خدمت شعر فارسی بود. او همچنین به عنوان عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی معتقد است: حق این بود که این نهاد یادکرد این خدمتگزار عظیم زبان و ادب را فراموش نمی کرد و گمان نمی برد که چون او اهل موسیقی بوده است پس یاد کردن از او هم، حتی در حد تسلیتی به مردم داغدار گفتن، لابد باید برعهده فرهنگستان هنر باشد.

این عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در یادداشت خود که در پی درگذشت این موسیقیدان و خواننده موسیقی ایرانی در سایت مرکز فرهنگی شهر کتاب منتشر شده، نوشته است: هنگام ملاقات از بسیاری از شاهکارهای معماری ایرانی، احساس ما در شروع شگفتی است، شگفتی از کار معماران و کاشی کارانی که این عناصر زمینی و ناپایدار را طوری کنار هم گذاشته اند که توازن و تعادلی آسمانی پدید آورده است. نقش های مسجد شیخ لطف الله اصفهان چیزی از جنس آسمان پرستاره را در ذهن ما تداعی می نماید که در چشم ما همواره به یک حال است و تماشای آن از یاد ما می برد که زمین و آسمان این جهان دستخوش دگرگونی است، این بناها نیز گذراست و خود ما نیز موجوداتی گذرا هستیم. چنین است که احساس شگفتی ما در برابر این آثار جای خود را به آرامشی می سپارد که چند لحظه ای ما را به ابدیت پیوند می دهد.

آفرینندگان این آثار آیا چنین سودایی در سر داشته اند؟ ما این آفرینندگان را نمی شناسیم و خود آن ها نیز کوشش ننموده اند تا نام خود را در کنار آفریده های شان جاودانه نمایند. امروزه ما این افراد را هنرمند می نامیم اما راستش را بخواهید نمی دانیم که آیا خود ایشان هم به خودشان به این چشم نگاه می نموده اند، یعنی آیا به خود به چشم موجوداتی استثنایی نگاه می نموده اند برخوردار از استعدادی مادرزاد که از دیگران دریغ شده است، یا نه، به احتمال زیاد، خود را کارگر و بنا و معمار و کاشی کار می دیده اند. اما یک چیز مسلم است و آن این است که این آفرینندگان بی نام و نشان در کار خود هیچ چیز را به دست تصادف رها نمی نموده اند و در اجرای خود حساب همه چیز را می نموده اند. ما که چیزی از کاشی کاری نمی دانیم اگر از گوشه ای ناظر کار یکی از این کاشی کاران باشیم، از این که می بینیم که اجزای ریز کار خود را به چه سرعتی و با چه صرافت طبعی و انگار بی هیچ کوشش و اندیشه ای، کنار هم می گذارد، هم نگران می شویم و هم حیرت می کنیم. نگران می شویم که مبادا در طراحی تکه های کاشی که باید کنار هم قرار بگیرند یک گوشه یا یک ضلع درست حساب نشده باشد و این کجی در سراسر بنا تکرار گردد و نتیجه خراب از کار دربیاید و حیرت می کنیم وقتی می بینیم که نگرانی ما بی جا بوده و هر قطعه ای درست سر جایش قرار گرفته است.

ما به حاصل کار این آدم ها آثار هنری و به خود آن ها هنرمند می گوییم، اما در گذشته آن ها را استادکار یا استاد می نامیدند نه هنرمند، انگار در فرهنگ ما واژه استاد معانی و دلالت هایی داشته است بسیار فراتر از واژه هنرمند و استاد عنوانی است که اکنون به حق برای محمدرضا شجریان به کار می بریم. البته صدایی چون صدای استاد شجریان فقط به معدودی از مردم ارزانی شده است، اما چیزی که گروه اندک شمارتری از مردم و به ویژه کسانی که به عنوان هنرمند شناخته می شوند، دارند، کوشش و پشتکار و مراقبتی است که شجریان داشت. کسانی که از نزدیک با او کار نموده اند، چه در زمان زندگی او و چه این روزها، بارها گفته اند که او دمی از آموختن باز نمی ایستاد و اگر گوشه ای از موسیقی ایرانی را در گوشه ای از ایران، نزد استادی بنام یا خواننده یا نوازنده ای گمنام، سراغ می گرفت خود را به آن جا می رساند تا آن را فرا بگیرد و این کارآموزی را هیچ گاه رها نکرد، حتی زمانی که به استادی شناخته شده بود. من که فقط دو، سه بار از نزدیک با او ملاقات نموده ام، همان راحتی و اطمینان و آرامش را در شخص او می دیدم که در آواز او؛ آرامشی که تنها در استادانی می توان یافت که از راه شاگردی کردن به استادی رسیده باشند.

در یکی از این ملاقاتها، درباره بنان، خواننده ای که بسیار مورد ستایش او بود، می گفت: بنان صدا را می ساخت. من نمی دانم که این گفته را چگونه باید تعبیر کرد. آیا می خواست بگوید که بنان بیش از آن که به استعداد طبیعی خود متکی باشد بر مهارت های خود تکیه داشت و هنوز به آمیزه ای متعادل از صناعت و هنر نرسیده بود، به طوری که مخاطب صدای او، دست کم مخاطب موسیقی دان، اندکی از کوشش آگاهانه ای را که او می کرد در حاصل کارش می دید و این احساس نمی گذاشت، چنان که باید، از کار او لذت ببرد؟ گمان نمی کنم این تعبیر درست باشد و بیشتر احتمال می دهم که قصد او ستایش بنان بود، می خواست بگوید که بنان بیش از آن که به معنای امروزی هنرمند باشد، بیش از آن که به صدای خداداد خود متکی باشد، از کوشش خود مایه می گرفت و همین بود که او را در نظر شجریان عظیم می کرد. می خواست بگوید که هنر، ساختن است و نه بیان کردن چیزی که از پیش ساخته شده یا داده شده است.

شجریان هم صدا را می ساخت، اما پیش از آن که به روی صحنه بیاید. شنیدن صدای او مثل خواندن غزل سعدی بود. بار هیچ دشواری ای را بر دوش مخاطب نمی گذاشت به طوری که مخاطب حس نمی کرد که او خود برای رسیدن به این خلوص بار چه دشواری هایی را بر دوش کشیده است. همکاران او از دشواری برخی از دستگاه ها و گوشه هایی که او خوانده است و این که کمتر خواننده ای جرات می نموده است به سراغ آن ها برود، فراوان گفته اند، اما کوشش های او کار مخاطب را آسان نموده است و امروزه ما از شنیدن این دستگاه ها و گوشه ها همان لذتی را می بریم که از شنیدن مایه های آشناتر و متعارف تر.

شجریان هنرمندی سنتی بود، یعنی هنر او به دورانی تعلق داشت که هنوز به چنین استادانی هنرمند نمی گفتند. شاید اگر او در زمان دیگری به جهان آمده بود باید، مثل بسیاری از استادان گذشته، در محافلی محدود می خواند، نامش فراموش می شد و صدایش نه روی کاست و نوار و لوح فشرده که تنها در این گنبد دوار می ماند، یا مثل همان کاشی کاران مسجد شیخ لطف الله حاصل کارش نقش بنایی می شد که شاید آن را هم روزی زلزله ای یا حمله مهاجمی از میان می برد. اما بخت با ما یار بود و او، در شرایط خاص تاریخی، پیروز شد هنری خاص پسند را به میان ما مردم معمولی بیاورد و گوش ما را برای شنیدن آن بپرورد و باید، یک بار هم که شده، شکرگزار تکنولوژی باشیم که صدای امثال شجریان را برای ما نگاه می دارد. با این حال، او فریفته امکاناتی که در اختیار داشت نشد، زمام خود را به دست جریان های روزپسند نسپرد و سوار کار خود ماند. آن هم در روزگاری که آسان گیری ها و وسوسه های زندگی امروزی دام راه هر هنرمندی است که از استعدادی ذاتی برخوردار باشد اما بخواهد تنها به مدد آن کار خود را پیش ببرد. با این حال، این استاد موسیقی سنتی، نه از ضرورت نوآوری غافل بود و نه از مخاطرات آن و کارنامه او نمودار کوششی است برای آشتی دادن بخشی از میراث گذشته با ضروریات زندگی جدید.

من چیزی از موسیقی نمی دانم، چیزی که می دانم این است که صدای شجریان از من نمی خواهد که برای لذت بردن از آن موسیقی شناس باشم؛ همچنان که شعر سعدی از من شناخت دقایق وزن و قافیه را طلب نمی نماید؛ همچنان که مردمی قرن ها به خواندن شنیدن و خواندن شاهنامه فردوسی از دلاوری های رستم به هیجان آمده اند یا در سوگ سهراب اشک ریخته اند که معنی بسیاری از واژه های شعر او را نمی دانسته اند؛ همچنان که آن کاشی کاران قدیمی از من نمی خواهند که به ریزه کاری های فن ایشان وقوف داشته باشم تا بتوانم در دل ساخته های ایشان، که از همین گل و خاک و رنگ زمینی فراهم آمده است، آنی وجود زمینی خود را فراموش کنم و به چیزی فراتر از آن بپیوندم.

صدای شجریان در خدمت شعر فارسی بود و او پیوندی را که از دیرباز میان شعر فارسی و موسیقی ایرانی وجود داشته بسیار استوارتر کرد. در یکی از همان ملاقاتها به او گفتم که روزگاری مردم می گفتند که موسیقی ایرانی را شعر فارسی زنده نگه داشته است، اما امروزه، با این همه غزل و مثنوی که شما خوانده اید و مردم شنیده اند، باید گفت که موسیقی ایرانی نگهبان شعر فارسی شده است. شمای خواننده همین الان از خودتان بپرسید که از میان بیت هایی که از حافظ و مولوی و سعدی و خیام و عطار در یاد دارید، کدام یک را با خواندن و بازخواندن دیوان های این عظیمان به خاطر سپرده اید و کدام یک را با شنیدن و بازشنیدن خوانده های شجریان. این در روزگاری که انس ما با ادب گذشته روز به روز کمتر می گردد خدمت کمی نیست.

چیزی که مرا به نوشتن این یادداشت برانگیخته است همین نکته آخر است. حق این بود که فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به عنوان نهادی که پاسداری از زبان و ادبیات ملی ما را برعهده دارد، یادکرد این خدمتگزار عظیم زبان و ادب را فراموش نمی کرد و گمان نمی برد که چون او اهل موسیقی بوده است پس یاد کردن از او هم، حتی در حد تسلیتی به مردم داغدار گفتن، لابد باید برعهده فرهنگستان هنر باشد. حالا که فراموش نموده است و برای یادآوری هم دیر شده است، وظیفه خود می دانم که، به عنوان عضوی از این نهاد، یاد این استاد عظیم را گرامی بدارم و تصور می کنم که سایر همکاران فرهنگستانی نیز که در سطحی دیگر و با وسایلی دیگر پاسدار و مروج زبان و ادب ایرانند، با من در این احساس شریک باشند.